НÆ ТЕАТР — ИРЫСТОНЫ ЦАРДЫ АЙДÆН
Царды ахсджиаг рахæцæнтæй иу у театр. Аивады хуызтæй алкæцыйæн дæр ис йæхи нысаниуæг, фæлæ афтæ зæгъæн дæр ис, æмæ уыдоны ‘хсæн иууыл бæрзонддæр бынаты кæй ис театр.
Театр, сценæйы ад чи æмбары, уыдонæй алчидæр зæгъдзæн: театр кæмæн ис, уыцы наци сæхи мæгуыр макуы схонæд.
Хуссар Ирыстоны профессионалон театр байгом 1931 азы. Кæд йæ фæзындæй абонмæ йæ фæндæгтæ лæгъз æмæ зæрдæйы фæндиаг нæ уыдысты, уæддæр ын саразын бирæ бантыст, абоны бон цæуыл дзурæм, цæмæй раппæлæм, уый нæм ис, дзæвгар уыд æмæ у сæ нымæц нæ театры зиууæттæн – сценæйы дæснытæн, аив дзырды зæрингуырдтæн.
Нæ театрæн ис йæхи егъау истори. Театралон элементтæ нæ адæмы зæрдæты раджы æрбынат кодтой. Кæцы фыййау уыдис ахæм, йæ лæдзæг ма æрсагътаид, йæ нымæт ыл ма æркодтаид, кафаг чызджы номæй йæм ма бадзырдтаид æмæ йемæ тымбыл кафт кæнæ симд ма сæххæст кодтаид. Ирон дзуарыбонтæ, нæ диссаджы куывдтæ æмæ чындзæхсæвты бонтæ, ирон зианы æгъдæуттæ – се ‘ппæт дæр сты театр, егъау сценæтæ. Уыцы сценæтыл ахуыр кодтой нæ фæсивæд. Ахуыр кодтой рæсугъд, нывыл ныхасыл, хъастæн уаг æвæрыныл, уазæг райсын æмæ уый буцæй бавæрыныл, аив кафт æмæ зарыныл, бæхыл бадыныл, хистæртæ æмæ сылгоймæгтæн аргъ кæныныл. Чи фылдæр зыдта Къостайæ, чи хуыздæр рæхст сæ дзурынтæм, уыдон кадджын уыдысты адæмы ‘хсæн.
Уæдмæ гуырын райдыдта ирон драматурги. Фæзындысты Брытъиаты Елбыздыхъо, Гуырдзыбегты Бласкæ, Кочысаты Розæ, Коцойты Ленæ, Хъороты Дауыт, Токаты Алихан. Уыдоны пьесæтæ æвæрд цыдысты фыццаг уырыссаг революцийы азты. Ирон драмкъордты фæзынд дæр уыцы азтæм хауы.
Хæдархайгæ драмкъордтæ æвæрдтой Елбыздыхъойы «Худинаджы бæсты мæлæт», «Дыууæ хойы», Хъороты Дауыты комеди «Æз нæ уыдтæн – гæды уыдис», Кочысаты Розæйы комеди «Гæды лæг, кæнæ нæ Пъырыстыф сæрра».
1904 азы Æрыдоны семинары уыдис ирон фысджыты, ирон интеллигенцийы авдæн. Мадæлон æвзаг æмæ литературæ амыдта Гуыриаты Гагуыдз. Уый руаджы сырæзт ам драмкъорд.Уыцы азты уым Хуссарæй ахуыр кодтой: Уанеты Захар (Шакро), Куымæридтаты Кима, Саулохты Алыксандр, Соттиты Нестор æмæ æндæртæ. Сæрды улæфты рæстæджы сæ пьесæтæ æвдыстой Згъуыбиры, Сыбайы, Ручъы, Дзауы, Ортъеуы, Хъорнисы, Цъунары.
1904 азы Тбилисы байгом драмкъорд, кæцы йæ фыццаг спектакль равдыста 1906 азы 6 июны уазæгдон «Ветцел»-ы агъуысты. Уый уыдис Брытъиаты Елбыздыхъойы пьесæ «Худинаджы бæсты мæлæт».
1906 азы драмкружочы уæнгтæ уыдысты: Абайты В., Абайты А., Абайты Г., Абайты И., Зораты С., Гаглойты Н., Гаглойты И., Гаглойты В., Гаглойты Р., Хъоцыты Б., Коцты Н., Уанион М., Мамиты Г., Беджызаты Н., Дзаттиаты П., Томайты А., Бестауты О., Атойты Н., Уанеты 3., Рæмонон 3., Дзаттиаты С., Челехсаты Н., Джиоты Г., Гасситы С.
Иæхи хайбавæрд ис ирон национ театры рæзты хъуыддаджы Къобы сырæзгæ театр «Къæдзæх»-æн, кæцы фæзынд 1907 азы. Уыцы сценæйыл æвæрд цыдысты Брытъиаты Е. «Худинаджы бæсты мæлæт», «Уæрæседзау», Кочысаты Р. «Нæ пъырыстыф сæрра», Хъороты Д. «Æз нæ уыдтæн – гæды уыдис», Арысханты А. «Ирæд».
Фæстæ нæ баззад Цхинвалы театр дæр. Нæ сыхæгтæ йæ кæд «местечко» хуыдтой, уæддæр йе уæнгтæ айтынг кæнын фæрæзта. Фæзынд 1906 азы. Райдианы уый уыдис музыкалон-драмон кружок. Ацы къорды куысты егъау уыд Хæныкъаты Уаскайы (Уасил) хайбавæрд.Тагъд ахъæр йæ ном ацы театрæн. Æвæрдтой Хъороты Д. «Æз нæ уыдтæн – гæды уыди», Елбыздыхъойы «Хазби».
Сахар Бакойы байгом драмкъорд 1908 азы. Ирон разагътайы интеллигенцийæ уым уыдысты: Козаты Разден, Плиты Илья, Цхуырбаты Уасдже, Гаглойты Илья, Цæлыккаты Ахмæт, Цæголаты Георги, Сиукъаты Г. Уыдон 1906 азæй райдыдтой архайын, цæмæй сæ къухты бафтыдаид ирон драмон кружок бакæнын. Ацы хъуыддаджы сæ сæргъ слæууыд Цæлыккаты Д.Т., кружочы куыстæн йæ сæрбос уыдис Цæлыччы фырт, кæцы бафæрæзта 128 «актеры» æртымбыл кæнын.
1922 азы зынгæ большевик Цоциты Никъалайы хъæппæрисæй Ортъеуы хъæуы фæзынд драмкружок. Уæдмæ ацы хъæуы йæ куыст кодта зарджыты къорд. Дисæн сын хастой адæм сæ арæхстдзинæдтæ, уæлдайдæр-иу «Тлаттаты Чермены», «Алыккаты Хазбийы», «Дриаты Антоны», «Харебаты Исахъы», «Бургъуыстаны» æмæ æндæр зарджытæ куы æххæст кодтой, уæд.Драмкружок фыццаг пьесæтæ рæгъмæ рахаста 1923 азы. Йæ репертуары уыдысты: Елбыздыхъойы «Худинаджы бæсты мæлæт», Хъороты Д. «Æз нæ уыдтæн – гæды уыди», Никъалайæн йæхи фыст пьесæтæ «Чызгыскъæфт» æмæ «Хæст фронты». Къорды хайадисджытæ уыдысты хъæууон фæсиæд. Сæ алыварс хъæутæ: Джер, Белот, Сарабук, Залда, Мармазет, Уанат стыр разæнгардæй цыдысты Ортъеуы театры спектаклтæм.
1927 азы Хуссар Ирыстоны хицауад рахаста уынаффæ ирон театрæн бæстыхай саразыны тыххæй. Бæстыхай арæзт фæцис 1931 азы. 29 июлы Цхинвалы уыдис стыр бæрæгбон. Уæд йæ дуæрттæ байгом сты ирон театрæн, уæд байгом фыццаг хатт ирон профессионалон театры сценæйы æмбæрзæн. Адæмæн равдыстой С. Цъеретелийы «Тæфсæг»,Хетæгкаты Володя йæ режиссер. Ацы пьесæ сæрæвæрæн фæцис нæ театры райдианæн.
Театры фыццаг актерон къордмæ бацыдысты: Бекъойты Алекси, Бетееты В., Гаглойты А., Гугкаты Сашæ, Гуыбиаты Георги, Дзæхаты Дзæбидыр, Дзаттиаты Сона,Дзаттиаты Соскъо, Хъæцмæзты Илья, Кокойты Тæтæрхъан, Хъоцты И.,Хъуылымбегты Георги,Лохты Къоста, Магкæты Алихан, Мамиты Димитр, Плиты Александра, Плиты Грис, Туаты Зураб, Уырысты Муссæ, Хетæгкаты Володя, Хуыбылты Георги, Цæбиты Нинæ, Цоциты Нинæ, Саулохты Мухтар, Кавказаг, Еналдыты Дауыт, Джиоты Володя, Гаглойты Зинæ.
1934 азы Тбилисы Ш. Руствелийы театры студи байгом кодта ирон сектор Хуссар Ирыстоны театрæн. Фыццаг актерон къорд уырдæм æрвыст ырцыд.
Йæ рæзты къахыл ныллæууыд ног дуджы ирон театр. Йæ фыццаг бонтæй фæстæмæ ам æнæзæрдæхудт куыст кодтой нывгæнджытæ Тугъанты Махарбег, Зассеты Алыксандр, Гæздæнты Ц., Хохты Аслаенбег, Кокойты Вася, Плиты Андрей, Гаглойты Тауырбег.
Театр æнæ музыкæ, æнæ кафты аивадæй нæ фидауы. Уыцы хъуыддаджы стыр уыдысты сæ лæггæдтæ Кокойты Тæтæрхъанæн, Галаты Барисæн.
1936 азынæ хицауады уынаффæмæ гæсгæ Ленинградмæ театралон институтмæ æрвыст æрцыд 20 лæппу æмæ чызджы. Сæ ахуыр фесты 1941 азы. Уыдон уыдысты: Багаты Федыр, Гаглойты Зинæ, Гæззаты Степан, Жажиты Андрей, Дзидздзойты Лидæ, Таугазты Гаврил, Тедеты Андрей æмæ Владимир, Къæбулты Гриша, Хъайырты Владимир, Магкоты Наташæ, Мæргъиты Сослан, Мæхъиты Владимир, Плиты Алыксандрæ, Сланты Григол, Цæбиты Варя æмæ Залихан, Цоциты Нинæ, Саулохты Мухтар.
Тугуарæн фæдисы хъæр айхъуыст дунейыл, уыимæ æнæхъæн Ирыстоныл дæр. Хæстмæ бирæ фæраст нæ актертæй, бирæты зынг дзы бахуыссыд хæсты быдыры. Уыдон та уыдысты: Тедеты Андрей, Магкæты Алихан, Алыккаты Хадзымурзæ, Тедеты Къоста, Цхуырбаты Ясон.
Сæ уарзон театрмæ ма сыздæхтысты æртæйæ – Гæззаты Степан, Мæргъиты Сослан æмæ Тедеты Владимир.
1956 азы областы къухдариуæгад Мæскуымæ арвыстой ахуыр кæнынмæ ног фæлтæр. Уыдон уыдысты: Абайты Маирбег, Бекъойты Гиуæрги, Галуанты Людæ, Гояты Нателæ, Гугкаты Евелинæ, Зæгъойты Ростик, Джыгкайты Иван, Джиоты Зауыр, Джусойты Хасан, Еналдыты Вахтанг, Цоциты Къæдзæхмæт, Цæбиты Руслан, Тедеты Алихан, Цхуырбаты Светланæ, Годжыцаты Исахъ, Дзбойты Зоя, Харебаты Федыр, Козаты Пъауле, Куымæридтаты Донарæ, Тыбылты Сæлимæт æмæ Плиты Бекызæ. Уыдон 1961 азы каст фесты Мæскуыйы Аивадон Академион театры цур Немирович-Данченкойы номыл театралон студи.
Уыцы аз нæ театры коллективмæ æрбацыд Гæбæраты Дауыт дæр. Уый каст фæцис Тбилисы Руставелийы номыл паддзахадон театралон институт. Хæдбындур курдиæтты хицау уыдысты Джелдыты Андрей, Медойты Заретæ, Мадзаты Мæхæмæт, Гасситы Рая. Кæд сын театралон ахуырдзинад райсын нæ бантыст, уæддæр кæуылты уыдис сæ арæхстдзинад. Сценæйы дæснытæ уыдысты, ирд фæлгæнцтæ хастой сценæмæкæсджыты размæ.
1972 азы ног фæлтæр æрвыст æрцыд Мæскуымæ Щепкины номыл Театралон училищамӕ ахуырмæ. Уыдон та уыдысты: Къадзты Филипп, Дзæгъиаты Къæдзæх, Еналдыты Инал, Таугазты Аслан, Быценты Циснарæ, Битеты Лев, Джиоты Галинæ, Мамиты Лев, Хъазиты Гиви, Тадтаты Фатимæ, Тедеты Ельвирæ, Тыджыты Бэлæ, Мæхъиты Дарикъо, Туаты Вячеслав, Хуыгаты Сурен, Кокойты Махарбег. Сæрæн, æвзыгъд фæсивæд разындысты ацы къорд дæр, нæ театрæн фидар быцæутæ кæй хонæм, ахæмтæ.
Фæзынд се ‘рбацыд нæ театры куыстыл Хаситы Вильгельм, Уанеты Хсар, Джуссойты Аллæ, Козаты Маринæ.
1980 азы Тбилисы театралон институтмæ æрвыст æрцыд ног фæлтæр. Уыдон та уыдысты: Кокойты Мэлс, Хъæцмæзты Фатимæ, Къуезерты Фатимæ, Сиукъаты Изетæ, Куымæридтаты Маринæ. Арфæйаг хъуыддаг у уый дæр – фæсивæд сæхæдæг кæй агуырдтой фæндæгтæ театрмæ, нæ ирон сценæмæ.
1980 азы Цхинвалы музыкалон училищайы байгом актерон факультет: Уым сæ ахуыр фесты 1983 азы Тъехты Вася, Гæджиты Ингæ, Наниты Витали, Джиоты Сослан, Гæбæраты Лев, Тедеты Ларисæ, Гуыцмæзты Галинæ, Зассеты Болат, Чъовелидзе Тамерлан, Ефимкин Лев, Бахъаты Гена, Дзуццаты Тамерлан.
1990 азы Мæскуымæ Щепкины номыл Театралон училищамӕ ног фæлтæр æрвыст æрцыд ахуырмæ, æмæ йæ каст фесты 1994 азы. Уыдон сты: Багаты Георги,Бибылты Сослан, Хуыгаты Дзамболат, Джиоты Аслан, Пæррæстаты Димитр, Гаглойты Артур, Медойты Алыксандр, Харебаты Жан-Жак, Елбачиты Рамаз, Чилæхсаты Эдуард, Гæбæраты Иринæ, Гобозты Галинæ, Джиоты Альма, Джиоты Бэллæ, Таугазты Дзерассæ, Дыгъуызты Жаннæ.
1993 азы Цæгат Ирыстоны университет бакодта Хуссар Ирыстоны театрæн сæрмагонд студи æмæ йæ каст фесты 1997 азы. Уым ахуыр кодтой: Битарты Бессарион, Гобозты Инал, Дыгъуызты Иринæ, Уанеты Эдуард, Кокойты Фатима, Хаситы Эмма æмæ Гæбулты Владислав
1997азы Хуссар Ирыстоны Паддзахадон университеты байгом аивады факультет. Æнтысджынæй ам сæ ахуыр кæронмæ фесты 2001 азы актерон факультеты: Æлборты Агуындæ, Букуылты Сослан, Куымæридтаты Батрадз, Битеты (Сагирова) Милена, Харебаты Лейла, Хуыгаты Альбинæ, Чохели Натия, Сагкаты Хатунæ æмæ Цоциты Никъала.
2005 АЗЫ 6 апрелы æхсæв Театры басыгъд. Фæлæ Театры коллектив йæ куыст кодта дарддӕр Профцæдисты культурайы хæдзары.
2009 азы Мæскуымæ Щукины номыл Театралон училищамæ ног фæлтæр æрвыст æрцыд ахуырмæ, æмæ йæ каст фесты 2013 азы. Уыдон сты: Мамиты Григорий, Мæргъиты Инга, Карсанты Изабелла, Яновский Ян, Кокойты Нина, Тыджыты Алан, Джелиты Казбек, Зассеты Батраз, Хъæцмæзты Ацамаз, Лохты Олеся, Пæрæстаты Владимир, Сæлбиты Казбек, Токаты Заурбек, Туаты Михаил, Тадтаты Дмитрий,
2013 азы Цæгат Ирыстоны университет актерон факультетмæ бацыдысты æмæ йæ каст фесты 2017 азы Бекъойты Заринæ, Хъотайты Сæрмæт æмæ Цоциты Андрей.
Нæ театр уыд фестивалты: Дзæуджыхъæуы, Магнитогорскы, Псковы, Рязаны, Ростов-на-Донуйы, Толяттийы, Оренбургы, Санкт-Петербургы, Элистайы, Ярославлы, Сухумы, Нальчикы, Тамбовы.
Абон нæ театры цæсгомæвдисджытæ сты: Галуанты Людæ, Гугкаты Евелинæ, Быценты Циснарæ, Тадтаты Фатимæ, Уанеты Хсар, Хаситы Вильгельм, Къуезерты Фатимæ, Хъæцмæзты Фатимæ, Гæджиты Ингæ, Гуыцмæзты Галиæ, Джиоты Сослан, Наниты Виталик, Тъехты Вася, Бибылты Сослан, Гаглойты Артур, Джиоты Альмæ, Дыгъуызты Жаннæ, Козаты Ромик, Харебаты Жан-Жак,Хуыгаты Джамболат, Таугазты Дзерассæ, Пæррæстаты Дмитр, Елбачиты Рамаз, Битарты Бесо Гобозты Инал, Дыгъуызты Иринæ, Уанеты Эдуард, Кокойты Фатимæ, Хаситы Эммæ, Букуылты Сослан, Куымæридтаты Батрадз, Сагирова Милена, Хуыгаты Альбинæ, Чохели Натия, Цоциты Никъала, Тедеты Андрей, Хаситы Сослан, Мæргъиты Инга, Мамиты Гри, Бекъойты Зарина, Цоциты Андрей.
Ног театры къæсæрæй заргæ, кафгæ, худгæйæ чи бахиза, уыдон уал уыдзысты уæлдæр ранымадгон фæлтæр, нæ театры зиууæттæ.
